Fiyatları kim belirler?

Bir soru üzerine Diyanet Ä°ÅŸleri BaÅŸkanlığı Din Ä°ÅŸleri Yüksek Kurulu’nun verdiÄŸi cevap çeÅŸitli spekülasyonlara, yerli yersiz polemiklere yol açtı. Soru, piyasa fiyatlarının belirlenmesiyle ilgiliydi. Kurul’un verdiÄŸi cevap metni ÅŸöyle:

“Ä°slam dini, alım satım akitlerinde kesin bir kâr haddi koymamış, bunu piyasa ÅŸartlarına bırakmıştır. Konuyla ilgili olarak Allah Resûlü (s.a.s.), fiyatlar artmaya baÅŸladığında kendisinden bu duruma müdahale etmesi istendiÄŸinde ÅŸöyle buyurmuÅŸtur: “Åžüphe yok ki, fiyatları tayin eden, darlık ve bolluk veren, rızıklandıran ancak Allah’tır. Ben sizden herhangi birinin malına ve canına yapmış olduÄŸum bir haksızlık sebebiyle o kimsenin hakkını benden ister olduÄŸu halde, Rabbime kavuÅŸmak istemem.” (Ebû Dâvud, Ä°câre, 15; Tirmizî, Bûyû’ 73) Ayrıca Hz. Peygamberin (s.a.s.), kendisine kurbanlık bir koyun satın alması için para verdiÄŸi Hakîm b. Hizâm’ın bir dinara satın aldığı koyunu iki dinara satıp, sonra bir dinara bir koyun satın almasını (diÄŸer bir rivayette bir dinara satın aldığı iki koyundan birisini bir dinara satmasını) kınamamış, üstelik ona hayır duada bulunmuÅŸtur (Ebû Dâvûd, Büyû’, 28; Tirmizî, Büyû’, 34).

Fakihler de bundan hareketle kâr haddinin eÅŸyadan eÅŸyaya fark edebileceÄŸini, bu sebeple de kesin bir takdir yapılamayacağını söylemiÅŸlerdir (Kâsânî, Bedâi’, V, 129). Bununla birlikte piyasada suistimaller olduÄŸu, karaborsacıların devreye girerek halkı maÄŸdur ettikleri, özellikle halkın zaruri ihtiyaçları sayılabilecek mallarda aşırı fiyat artışları yaÅŸandığı durumlarda, kamu otoritesinin fiyatlara müdahale etme (narh koyma) yetkisi vardır (MerÄŸînânî, el-Hidâye, VII, 226). Aşırı fiyatın tespitinde ise bilirkiÅŸilerin günün piyasa ÅŸartları içerisindeki belirlemeleri esas alınır.”

Cevabın neye göndermelerde bulunduÄŸunu bilmiyoruz. Enflasyon ve fiyat artışlarının herkesin ÅŸikayetine konu olduÄŸu bir zamanda bu cevap uzak mesafeden iktidara destek olabilir mi?

Böyle düÅŸünenler var ama bizim elimizde kanıt yok, nihayetinde böyle bir amaç güdülmüÅŸse de, bu “niyet”le ilgili olduÄŸundan, kimsenin iç dünyasında beslediÄŸi niyeti bilemeyeceÄŸimizden, biz konunun kendisiyle ilgili fikrimizi belirtelim. KritiÄŸimize konu olacak husus zamir deÄŸil, zahirdir.

Hadis’in bize neyi anlatmayı murad ettiÄŸini anlamak için Kur’an ve Sünnet kaynaklarında yer alan “Ä°slam’ın dili”nin bilinmesi yazım. Bu dil bilinmediÄŸinde lafızlardan tuhaf manalar çıkarmak mümkün. Bu açıdan düz literal (lafızcı) okuma bazen sakıncalı olduÄŸu gibi, “din dilinin ana özellikleri” bilinmediÄŸinde da çok daha büyük yanlışlık anlamlar çıkarılabilir. Nitekim bu tartışmada laik kesim bu dili bilmediÄŸinden akla ziyan görüÅŸler, suçlamalar yapmışlardır.

Hadis’in belirttiÄŸi “fiyatları Allah takdir eder” hüküm cümlesi arz ve talep yasasına atıftır. “Allah’ın takdiri”. O’nun sünneti/yasası demektir. Devlet veya birileri dilediÄŸi gibi fiyat tayin edemez. Piyasa kendi fıtri yasalarına göre iÅŸler bu iÅŸleyiÅŸi karaborsa (ihtikar) veya fahiÅŸ narh engelleyecek olursa bu kanun marifetiyle engellenir.

Diyanet’in cevabında problem yok. Açıklama biraz zayıf kalmış olabilir.

Kozmik yasa, tabii yasa gibi iktisadi yasa da var ki bu yasalar ilahi sünnettir yani takdir-i ilahidir. Açık ki, büyük emek harcamayı gerektiren malın fiyatı yüksek olur, ormandan toplanan odun ile denizin en tehlikeli yerinden elde edilen incinin fiyatları aynı olamaz. Nedret fiyatları tayin eder. Ürünlerin yapısı da fiyatta rol oynar. Demir ile altın madendirler ama altının fiyatı demirden veya diÄŸer madenlerden her zaman daha yüksektir. Devlet, demirle altının fiyatlarını kanun çıkarmak suretiyle eÅŸitleyemez.
 

Takdir-i ilahi, Allah’ın vaz’ettiÄŸi yasalar mecmuasıdır. Fay hattı üzerinde çürük malzeme ile ev kuranlar orta büyüklükte bir depremde canlarından ve mallarından olabilirler. Fay hattı üzerinde çürük malzeme ile evin yıkılması takdir-i ilahidir yani Allah’ın koyduÄŸu deÄŸiÅŸmez yasadır. Tarihte ve toplumsal olaylarda da hükmünü icra eden yasalar (sünen) vardır; ÅŸartlar oluÅŸtuÄŸunda yasalar hükmünü icra eder: “(Bu,) Allah’ın öteden beri sürüp giden sünnetidir. Allah’ın sünnetinde kesinlikle bir deÄŸiÅŸiklik bulamazsın.” (48/Fetih, 23)

Piyasaya müdahale edilmeyeceÄŸi hüküm cümlesi liberal ekonominin en temel önermesidir. Sosyalizmin anahtar cümlesi “piyasaya müdahale”dir. Liberal iktisat teorisi, piyasayı doÄŸru yönlendirdiÄŸi iddia edilen bir “gizli el” kavramına dayanır. Kimse, bu gizli elin ne veya kime ait olduÄŸunu teÅŸhis edebilmiÅŸ deÄŸil. Tanrı da olabilir, tabiat yasası da.

Elbette bundan “Ä°slam veya haÅŸa Allah) liberal iktisattan veya kapitalizmden ya da kötü yönetilen iktisat politikalarından yanadır” anlamı çıkmaz. Ancak iki doktrinin de mahzurları ve baÅŸarısızlıkları deneysel olarak görülmüÅŸtür. Ä°slam, kendi tabii halinde piyasaya müdahaleye karşı ama hem belli bir zümrenin salt çıkarını gözeten hem de genel üretici sınıf ve tüketicilerin aleyhinde binbir hile ve enstrümanla yapılan müdahalelere de kapıyı kapatmıştır. Dünyadaki servetin yarısının 80 kiÅŸinin elinde toplandığı bir iktisadi düzen ne Ä°slamidir ne ahlakidir. Zaruri müdahaleler yapılmadığında, liberal kapitalizmin serbest sularında timsahlar ördekleri avlamaktadır.

Hz. Peygamber piyasanın tabii yasasını iÅŸler kılmak isterken karaborsa, tekel veya tröst gibi tabii olmayan müdahaleleri ÅŸeriatın yasaklarıyla engellemek istemiÅŸtir. Ä°slam’ın nihai ve asli hedefi olan denge, vahÅŸi kapitalist piyasa ile devletin kuklası sosyalizm arası iktisadi önermeye dayanır.
Ben Medine SözleÅŸmesi üzerinde çalışırken Medine pazarının hep bu temel ilkeye göre iÅŸlediÄŸini gördüm. Daha liberaller ve sosyalistler tarih sahnesine çıkmamışlarken. Hz. Peygamber (s.a.) bu hem reel hem ideal iktisadi dengeyi kurmayı baÅŸarmıştı.

Medine iktisadi örfü budur