Kuran’ın Anlaşılmasında Tümel Ä°lkelerin Rolü

Kuran-ı Kerim’i nasıl anlayacağımız sorunu tarihte de Müslümanların zihnini meÅŸgul etmesine raÄŸmen hala bu konu Müslüman zihinde tatmin edici bir çözüme kavuÅŸabilmiÅŸ deÄŸil. Bunu ifade etmek, Ä°bni Kesir’den Kurtubi’ye geçmiÅŸ âlimlerin Kuran’ı anlamaya yönelik katkılarını yok sayma anlamına gelmediÄŸi gibi Mevdudi’nin, Cevdet Said’in ve Muhammet Bakır es Sadr gibi çaÄŸdaÅŸ Ä°slam düÅŸünürlerin Kuran’ın anlaşılmasına iliÅŸkin ortaya koydukları çabaları de göz ardı etmek anlamına gelmiyor. Sadece vurgulamak istediÄŸim husus, Ä°slami nassların anlaşılmasında oldukça stratejik bir takım noktaların varlığıdır: Nassın anlaşılmasında evrensel prensip ve kaideleri belirlemek ne kadar önemliyse, zaman ve mekân olarak o evrensellikten ayrı bir karakteristik arz eden, daha yerel, kendimize ait koÅŸulların da en az diÄŸerleri kadar dikkate alınması da bir o kadar gereklidir.

Bir diÄŸer deyiÅŸle kutsal metni okuduÄŸumuz her seferinde manevi dünyamıza farklı anlamlar hücum ediyorsa bu, orada sabit duran ve yüzyıllarca aynı kalan metin deÄŸiÅŸmediÄŸine göre kendi perspektifimizle ilgili bir deÄŸiÅŸim olduÄŸu anlamına gelir. Bu da metnin anlaşılmasında, sadece nassı merkeze alan, o metni hayata geçirmekten sorumlu özne olan insanı göz ardı eden bir yaklaşımın pek de saÄŸlıklı olmadığı gerçeÄŸini ortaya koymakta. EÄŸer durum böyleyse o zaman o nassın ihtiva ettiÄŸi kavaidi hayata geçirecek aktörün içinde bulunduÄŸu koÅŸullar da en az metnin kendisi kadar önem arz etmektedir ve etmelidir. Ali Åžeriati, Kuran’a Bakış adlı eserinde Kuranî öÄŸretim tekniklerinden birinin de hayatın süzgecinden geçen tecrübi eÄŸitim yöntemi olduÄŸunu ifade eder. ÖrneÄŸin deprem yaÅŸamış birinin depremle ilgili ayetleri, insanoÄŸlunun yaÅŸadıklarından sonra çok farklı bir ÅŸekilde okuduÄŸuna herÅŸeyden önce kendimizden biliriz. Dolayısıyla Kuran’ı anlamanın tek bir yöntemi olmadığı gibi bu anlama sürecini de sadece metinler arası iliÅŸki ya da teorik bir sorunsal olarak görmemek gerekir. Kuran-ı Kerim bir yaÅŸam tarzı öngördüÄŸüne göre, hayatla dinamik ve diyalektik bir iliÅŸkiye girmeden onun saÄŸlıklı bir ÅŸekilde anlaşılmasının mümkün olmadığı aÅŸikardır. Öte yandan metnin lafzına deÄŸil de manaya ağırlık veren, tek bir ayet ya da hadisin ışığında deÄŸil anlamı, Kuran’ın tamamına yayılmış olan külli ilkelerin ve hayat tecrübesinin ışığında anlamaya çalışan bir ismi anmadan geçemeyeceÄŸiz. Bu isim Ä°brahim bin Musa eÅŸ Åžatıbi’dir.

Endülüslü Ä°slam âlimi Åžatıbi’nin Muvafakat adlı eseri, Ä°slam düÅŸünce tarihinde önemli bir dönüm noktasını temsil eder. Zira o, ilk kez Kuran’a atomist bir yaklaşımı reddetmiÅŸ, güncel meseleleri Kuran’ın bütünlüÄŸü içerisinde ve tümel ilkeler çerçevesinde ele almayı teklif etmiÅŸtir. O döneme kadar Kuran metni büyük ölçüde linguistik, filolojik ve semantik bir çerçevede ele alınmakta, onu hakkıyla anlamanın ancak ve ancak bu linguistik bilgilerin yanı sıra mantık ve usulü fıkıh bilgisiyle mümkün olacağı savunulmaktaydı. Mantık ve usulü fıkhın inÅŸasında Arap dili gramerinin merkezî bir rol oynadığı göz önünde bulundurulduÄŸunda Kuran’ı anlama imkânı büyük ölçüde dille ilgili elde edilen bilgi ve birikime bağımlı hale getirilmiÅŸti. Dolayısıyla ilahi muradı anlamanın yolunun büyük ölçüde onun dille ilgili problemlerin çözümünden geçtiÄŸine inanılmaktaydı.

Ancak Åžatıbi, Mekasıdu’ÅŸ Åžeria ve el Ä°tisam adlı eserlerinde ortaya koyduÄŸu yeni yaklaşımla, Ä°slam tefsir tarihindeki bu yönelimi ters yüz etmiÅŸ, kutsal metinlerin anlaşılmasında külli (tümel) ilkelerin önemine vurgu yapmıştı. Åžatıbi, lafza odaklanmak yerine, Kuran’ın kitabın bütününde bir gergef gibi iÅŸlediÄŸi konu ve külli ilkelere vurgu yapmayı önemsemiÅŸtir.  

Birileri çıkıp Kuran’ın bütününe yayıldığı iddia edilen; “Neslin, aklın ya da malın korunması” gibi bir takım zanni kurallardan hareketle ayetlerin anlamının belirlenemeyeceÄŸini, zanni olanın mütevatir olana üstün ve belirleyici olamayacağını iddia edebilir. Ancak bu tür iddia sahipleri, Kuran’ı yorumlama metodolojisinin de son tahlilde yine zanni bir ÅŸey olduÄŸunu unutuyorlar. Kuran’ı anlama çabası, ilahi deÄŸil beÅŸeri bir çabaysa bu, söz konusu yönde geliÅŸtirilen bütün yöntemlerin beÅŸeri ve dolayısıyla da zanni olduÄŸu anlamına gelir. Zira nassın içerisinde her ne kadar bir takım ilkeler belirlenmiÅŸ ya da tavsiye edilmiÅŸ olsa da Kuran, mütekâmil bir tefsir yöntemi, hazır bir yorumlama metodolojisi sunmamıştır. Kuran’ın kendisinin nasıl yorumlanması gerektiÄŸine dair bir takım ilke ve kurallar belirlemiÅŸ olduÄŸunu varsaysak bile bu ilkeleri bir araya getirip bir tefsir yöntemi ya da yorumlama metodolojisi inÅŸa edebilmek için yine beÅŸeri bir çaba gerektirecektir. Dolayısıyla buna iliÅŸkin Kuran-ı Kerim’de kendiliÄŸinden açık olan bir ÅŸey yoktur ve Kuran’ın nasıl yorumlanması gerektiÄŸine iliÅŸkin çabalar, tıpkı Ä°slam’ın 1400 yıllık tarihi boyunca yazılan tefsir kitaplarının çeÅŸitliliÄŸinde de ortaya konduÄŸu gibi üzerinde Ä°cma yahut konsensusa varılmış bir yöntem olmadığını göstermektedir. Hatta daha da ötesi, iÅŸari tefsir, beyani tefsir,  rivayet tefsiri, dirayet tefsiri ÅŸeklindeki farklılıkların tarih boyunca Müslümanlar tarafından dışlanmadığı, tersine oldukça doÄŸal görüldüÄŸüne de bakılırsa, zannî denilen yöntem arayışının hiç kesintiye uÄŸramadan sürdüÄŸünü bizlere gösterir. Zira hukukta da var olan bir kaideye göre usül esastan önce gelir. Esasın farklı unsurlardan oluÅŸan yapısındaki parçaları bir araya getirecek, bunların birbiriyle iliÅŸkisini ortaya koyacak olan yöntemdir ve yöntem de beÅŸerîdir.   

Bu iddiayı ileri sürenlerin yanıldığı bir baÅŸka husus ise Kuranı Kerim’in kendiliÄŸinden bir hukuk sistemi oluÅŸturma iddiasında olduÄŸu dolayısıyla bir anayasa olduÄŸunu sonucu çıkarmış olmalarıdır. Hâlbuki Ä°slam tarihi boyunca da görüldüÄŸü gibi, aynı zamanda ahlaki, edebi, tarihi, beÅŸeri, sosyolojik, antropolojik, ekonomik, bilimsel, zirai ve coÄŸrafi bir takım unsurlar içeren bir kitap olması hasebiyle Kuranı Kerim’i tek bir noktaya irca etmenin mümkün olmadığını bilmeleri gerekiyordu.

Kaldı ki her kutsal metin gibi Kuran-ı Kerim de bir yorumsama sürecine ihtiyaç duymaktadır ve bu yorumsama çaÄŸlar boyu aynı olmak durumunda deÄŸildir. Ä°nsanın kiÅŸisel tecrübesine, yaÅŸadığı çağın koÅŸullarına, içinde bulunduÄŸu toplumsal, siyasi ve ekonomik durumlara, coÄŸrafi konumuna göre deÄŸiÅŸiklik arz edebilir. Bu yüzden Kuran-ı Kerim’den külli kaide çıkarma çabaları, aslında Kuranî yenilenmeyi de Ä°slami ilkelerin tecdit eksenli olarak yeniden yapılandırılmasını da garanti altına alan bir süreçtir.  ÖrneÄŸin Kuran-ı Kerim’de yönetsel süreçlere bir ÅŸekilde temas eden ayetleri yorumlarken en üst ilke olarak adaleti koymanın sakıncası olabilir ki? Adalet kavramının kiÅŸiye göre deÄŸiÅŸeceÄŸi, araya sübjektifliÄŸin, insani heva ve heveslerin gireceÄŸi ÅŸeklindeki itirazın ise sonu gelmeyen kısır bir döngü içerisinde Kuran’ı anlamayı kolaylaÅŸtırmak bir yana tersine onu zorlaÅŸtırdığını göreceÄŸiz.

Bu arada Kurani nassı yorumlamak için belirlenen Adalet ilkesinin içeriÄŸinin de yine Kuran’ın öngördüÄŸü bir takım ilkelerle doldurulacağı gerçeÄŸini de hatırlatmakta fayda var. Son olarak elbette hayata bakış açınız Kurani anlama yöntemini belirleyecektir bundan daha doÄŸal bir ÅŸey olamaz. Ezilenlerden yana olan, zenginle fakir arasındaki uçurumdan rahatsız olanların, zenginin kayırıldığı fakirin ise dışlandığı bir toplumda yaÅŸamak istemeyen ve toplumu bu yönde deÄŸiÅŸtirmeye inanmış insanların Kuran ayetlerine bakışı ve onları yorumlaması da elbette belirli bir perspektif içerisinde gerçekleÅŸecektir. Egemenlerden ve kapitalizmden yana yorumsama metodolojisi oluÅŸturanlar, ezilenlerden yana bir tefsir geleneÄŸi inÅŸa etmeyi çalışanları Kuran’ın çizgisinden sapmakla, kendi hevasına tabi olmakla ve tamamen keyfi kriterler üzerinden bir Ä°slam anlayışı oluÅŸturmakla suçluyorlar. Ä°lginç deÄŸil mi?

• Kuran’ın-Anlaşılmasında-Tümel-Ä°lkelerin-Rolü
• islam-özkan