Bor Yataklarımız ve Türkiye’nin Bor Gerçeği

AB Komisyonu taraf›ndan bor ile ilgili olarak ç›kart›lan k›s›tlamalar sebebiyle, Türkiye’nin bor sat›fl de¤erlerinin 2009’dan itibaren düflece¤i, daha da kötüsü, e¤er acil tedbirler alınmazsa, 2010’dan itibaren Türkiye’nin bor sat›fllar›nda trajik düflüfllerin kaç›n›lmaz olaca¤›n› belirten Prof. Dr. Do¤an Aydal, “üremeye toksit etkili” AB Komisyonu karar›n›n bilimsel bir dayana¤›n›n olmad›¤›n› vurguluyor.

Türkiye’nin dünya toplam bor rezervlerinin yüzde 72’sine sahip oldu¤u dikkate al›n›rsa, dünya pazar›ndaki pay›n›n her geçen gün artmas› gerekir. Dolay›s›yla Türkiye’nin ekonomik gelifliminde de önemli bir pay› olmal›d›r.

Ancak böylesi bir veriye sahip olmad›¤›m›z görülmekte. Bor hakikaten Türkiye ekonomisini uçuracak sihirli bir formül müdür? Yoksa bor da, birçok internet efsanelerinden biri midir? ‹flte tüm bu sorulara yan›t vermesi için Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeoloji Mühendisli¤i Bölümü’nden Prof. Dr. Do¤an Aydal ile Ekonomik Forum Dergisi olarak görüfltük. l Türkiye bor yataklar› hakk›ndaki genel düflüncelerinizi alabilir miyiz?

Bor element olarak ilk kez, 19. Yüzy›lda kullan›lm›flt›r. Ülkemizde bor cevherlerinin varl›¤›n›n bilinmesi Romal›lara kadar uzanmakta ise de, ilk verimli bor madencili¤i iflletmecili¤ine, 1861 y›l›nda Bal›kesir-Susurluk Sultançay›r Pandermit yataklar›nda Frans›z “Companie Industriel Des Mazures” firmas› taraf›ndan bafllanm›fl daha sonra 1887 y›l›nda ‹ngiliz-‹talyan ortak flirketi “Cove-Hanson” taraf›ndan sürdürülmüfltür. Bu firma daha sonra “Borax Consolidated Limited” flirketine dönüfltürülmüfltür.

ENERJ‹ AB Komisyonu taraf›ndan bor ile ilgili olarak ç›kart›lan k›s›tlamalar sebebiyle, Türkiye’nin bor sat›fl de¤erlerinin 2009’dan itibaren düflece¤i, daha da kötüsü, e¤er acil tedbirler al›nmazsa, 2010’dan itibaren Türkiye’nin bor sat›fllar›nda trajik düflüfllerin kaç›n›lmaz olaca¤›n› belirten Prof. Dr. Do¤an Aydal, “üremeye toksit etkili” AB Komisyonu karar›n›n bilimsel bir dayana¤›n›n olmad›¤›n› vurguluyor. > Haz›rlayan: Gülder DEM‹R Bor Yataklar›m›z ve Türkiye’nin Bor Gerçe¤i T

Özetle, Türkiye’deki bor cevherleri, Osmanl› Devleti’nin son y›llar› ile Cumhuriyetin ilk y›llar›nda yabanc› firmalar taraf›ndan iflletilmifltir. Hatta 1930’lu y›llara kadar, gerek Osmanl› dönemi ve gerekse Cumhuriyet döneminde do¤al kaynaklar›m›z›n belirlenmesine yönelik bilimsel çal›flmalar›n yap›ld›¤›n› söylemek mümkün de¤il. Bu durumun ortadan kald›r›lmas› amac›yla 1935 y›l›nda, maden aramalar›n› yapmak üzere MTA, madencilik, enerji üretimi ve da¤›t›m› yapmak üzere de ET‹BANK kurulmufl. 1970’li y›llara kadar ülkemizde bor cevheri üretim ve ihracat› büyük oranda ‹ngiliz flirketi Borax Consolidated Limited flirketinin elinde ve kontrolünde kalm›fl. Ancak ülkemiz bor cevherlerinin dünya piyasas›ndaki gerçek de¤erine ulaflabilmesi amac›yla 1978 y›l›nda bor cevherleri 2172 say›l› kanunla devletlefltirilmifl ve böylelikle dünyada en büyük bor üreticileri, Rio Tinto (eski ismiyle US Borax) ile Türkiye’de ET‹BANK olmufltur. Dünyada en büyük bor rezervlerine sahip ülke olan Türkiye dünya bor “görünür” rezervinin yüzde 61’ine sahiptir. Hatta, sadece “görünür” rezervler de¤il, “muhtemel” ve “mümkün” rezervler dikkate al›nd›¤›nda, bor rezervimizin, dünya rezervinin yüzde 67-72 aras›nda bir de¤ere sahip oldu¤u, uluslararas› firmalar taraf›ndan da kabul edilmektedir.

.Bor cevherinin kullan›ld›¤› alanlar ve rezerv miktar› dikkate al›nd›¤›nda Türkiye’nin bor cevherinden kazanc› nedir? Borun en çok kullan›ld›¤› alanlar, fibergass, deterjan, borsilikat cam, seramik, tekstil, t›p ve tar›m sanayileridir. Bor ürünleri uzay ve hava araçlar›, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yak›tlar, elektronik ve iletiflim sektörü, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji sektörü, metalurji ve inflaat gibi befl yüze yak›n alanda da kullan›lmakta. Daha uç ürünlerinin kullan›ld›¤› alanlar hakk›nda birçok spekülasyon da var. Çok fazla alanda tüketiliyor olmas›na ra¤men, tüketilen bor ürünlerinin yüzde 80’e yak›n› yal›t›m tipi cam elyaf›, tekstil tipi cam elyaf›, borosilikat camlar, emaye-s›r, tar›m ve deterjan sektörlerinde yo¤unlaflmakta. Ancak, bor minerallerinin çok fazla de¤iflik alanlarda kullan›l›yor olmas›, bu sektörden kazan›lan paran›n çok büyük boyutlarda oldu¤u anlam›na gelmemeli. (Tablo 2’de görüldü¤ü gibi) Zira bütün dünyan›n ihtiyaç duydu¤u bor mineralinin piyasas› flimdilik sadece 1,2 milyar dolar kadar. Yani, bu ihtiyac›n tamam›n› Türkiye karfl›lasa bile, kazanaca¤›m›z para, y›ll›k en fazla bu kadar olacakt›r. Tüketimdeki y›ll›k ortalama yüzde dört art›fl›n varl›¤› hesaba kat›lsa bile, bu rakam›n Türkiye için çok da önemli boyutlara ç›kmayaca¤› görülecektir

 Türkiye bor sat›fllar› hakk›nda k›saca bilgi verir misiniz? Türkiye, bu kadar çok rezerve sahip olmas›na ra¤men, bu sat›fl›n 2007 y›l› sonu rakamlarıyla yüzde 36 kadar›n› ancak karfl›lam›fl ve 397 milyon dolar gelir elde etmifltir. Bu sat›fl miktar›n›n 2008’de ani bir art›fl ile 520 milyon dolara yükseldi¤i görülmüfltür. Bu ani sat›fl art›fl›n›n, Avrupa’daki firmalar›n resmi yasak bafllamadan önce ihtiyaçlar›ndan fazla bor sat›n al›p, stoka gitmesi sebebiyle oldu¤u düflünülebilir.

Ancak, gönül istemese de, AB’de bor ile ilgili olarak ç›kart›lan k›s›tlamalar sebebiyle, bu sat›fl de¤erlerinin 2009’dan itibaren düflece¤i düflünülmekte. Daha da kötüsü, e¤er acil tedbirler al›nmazsa, 2010’dan itibaren Türkiye’nin bor sat›fllar›nda, maalesef trajik düflüfllerin olmas› kaç›n›lmaz olacak. Dolayısıyla bor piyasas› ne dünyan›n, ne de Türkiye’nin ekonomisini uçuracak bir durumda veya potansiyelde değil.

l Bor piyasas›nda ne oldu da Türkiye için böyle kötü bir gelecek düflünülmekte? Önce flu sorular› sormal›y›z. Bu piyasada ne gibi kararlar al›nm›flt›r? ‹lgili kurumlar›n veya Enerji Bakanlığının herhangi bir hatas›, kusuru var m›d›r? Bunlar› cevaplarken niyetim etraf› k›r›p dökmek de¤il, ülkem ad›na al›nabilecek önlemleri yans›tabilmek. Öncelikle her ülkenin bor minerallerini kulland›¤› alanlarda da farkl›l›klar vard›r. Bu farkl›l›klar, Türkiye’de yap›lan sat›fllar› do¤rudan etkileyen ve gelecekte de etkileyecek faktörlerin bafl›nda gelmekte. ABD, bor ürünlerinin yaklafl›k yüzde 75 kadar›n› fiberglass ve cam sanayisinde kullan›rken, yaklafl›k yüzde yedi kadar›n› da deterjan sanayisinde kullanmakta. Buna karfl›l›k AB ülkelerinde ise, bor ürünlerinin yüzde 36’s› fiberglas ve cam sanayisinde kullan›l›rken, yüzde 27 gibi, oldukça önemli bir oran deterjan sanayisinde kullan›lmakta.

Japonya ise bor minerallerini genellikle tekstil tipi cam elyaf› ve fiberglas sanayisinde kullanmakta. Bu detaylar› vermemin sebebi, en az bu veriler kadar önemli, çünkü büyük miktarlarda bor satt›¤›m›z AB ülkeleri, özellikle cam ve deterjan sanayi gibi sektörlerde bor kullan›m›n› s›n›rlayan kararlar alm›fllard›r. Bu karar aniden mi gelmifltir? Hay›r. ‹flte bundan sonra aktaraca¤›m süreç, olaylara “Türk” gibi bakmam›z›n tipik bir örne¤i. Kendimize olan afl›r› güven birçok önlemi zaman›nda almam›z› engellemifltir. Almam›z gereken en basit önlemlerde bile gecikmifliz, bize ihtiyaçlar› var, nas›lsa bir fley yapamazlar denmifltir. Fakat yap›lamaz denen fley yap›lm›fl ve çeflitli bor ürünlerimize kullan›m s›n›rlamas› getirilmifl ve “kullan›m› tehlikedir” anlam›n› belirtmek için deterjan ve cam sanayisinde kullan›lacak borlar›n konuldu¤u torbalara “kurukafa” iflareti konma mecburiyeti getirilmifltir.

Bu kararlar› ve kararlar›n al›nma sürecini biraz aç›klayabilir misiniz? Baz› kararlar kendili¤inden ortaya ç›kmaz. Uzun hesaplar›n, ince birçok ayar›n sonucunda ortaya ç›karlar. E¤er bir d›fl güç, d›fl sermaye, sana ait bir de¤eri ele geçirmek istiyorsa ilk müracaat edece¤i yol “özellefltirme” hastal›¤›na kap›lm›fl bir ülkede uygulad›klar› ilk metodu uygulamakt›r. Yani, olabildi¤i kadar az bir bedel ödeyerek, göz koydu¤u kurumu veya flirketi veya madeni ele geçirmektir. Bu baflar›lamam›flsa, üretilen mal› çeflitli

ekonomik oyunlar ile yok fiyat›na ele geçirmeye çal›- fl›rlar. Bunu da baflaramazlar ise, elinizdeki mal› kullan›lamaz hale getirip ele geçirme yollar› denenir. Bu da baflar›l› olmaz ise, son hamle olarak, üretti¤iniz mal›n gördü¤ü iflin ayn›s›n› görecek, benzer fonksiyonlara sahip olan bir baflka ürünü piyasaya sürerler. fiimdilerde çok konuflulan bor hikâyemizin özü de asl›nda budur. l Bor yataklar› aleyhine faaliyetler ne zaman bafllam›flt›r? Bor aleyhine faaliyetlerin bafllang›c›, 1997 y›l› sonlar›na kadar gider. Bor madencili¤inin özellefltirilmeyece¤ine kanaat getiren belli güçler, bu sefer de borun sat›lmamas› veya sat›fl›n›n azalmas› için gerekli çal›flmalar›na bafllam›fllard›r. Hedef, boru, de¤ersiz, sat›lamaz hale getirip, mümkün olursa bu madenleri tekrar ele geçirmenin yollar›n› aramakt›r. Bu arada, bor yerine kullan›labilecek de¤iflik maddelerin araflt›- r›lmas›na da derhal bafllam›fllard›r.

Dü¤meye bas›lm›flt›r bir kez, bundan sonras› sadece zaman meselesidir. Bor sat›fl›na darbe vurma operasyonunda devreye ilk olarak giren Hollandal›lar girerler. Daha sonra bu konularla hiç ilgisi yokmufl gibi görünen ve Türkiye ile büyük ticari ba¤lar› bulunmayan Danimarkal›lar, ‹sveçliler, Finlandiyal›lar ve Avusturyal›lar aniden bor ile ilgilenmeye bafllarlar. Art›k toplant›lar›n ard› arkas› kesilmez. Avrupa Birli¤i, Avrupa Kimya Bürosu ECB (European Chemicals Bureau) bor ile ilgili araflt›rmalara bafllat›lmas› talimat›n› vermifl ve borik asit ve boratlar›n s›n›fland›rma çal›flmalar›na 1998’de bafllanm›flt›r. ‹lk taslak Danimarka taraf›ndan fiubat 1999’da haz›rlanm›flt›r. Daha sonra, her sene bir veya iki toplant› yap›larak Kas›m-2008 y›l›na kadar devam etmifltir. (Dipnot 1)

l Bu toplant›lar›n sonucu neye ba¤lanm›flt›r? Avrupa Kimya Bürosu üyesi baz› ülke temsilcile

rinin borik asit ve boratlarla ilgili yeterli olumsuz veri olmad›¤›n› öne sürmeleri de bu k›s›tlamay› engelleyememifltir. Komisyon baflkan›n, neredeyse bütün toplant›larda, mevcut verilerle de¤erlendirme yap›lmas› konusunda ›srarc› davrand›¤› da bütün taraflarca bilinmektedir. Özellikle, Avusturya ve ‹sveç, insanlarla fareler aras›nda çok az bir fark oldu¤unu belirterek, farelerde yap›lan deney sonuçlar›n›n insanlara uyarlanmas› gerekti¤ini belirmifller ve bu konuda ›srarc› olmufllard›r. Finlandiya da, sanki ‹skandinav ülkelerinden ayr› düflerse, ay›p olur diye düflünmüfl olmal› ki, karar› hemen desteklemifltir. Özetle, AB ülkeleri, risk almaktansa, bor minerallerini tehlikeli olarak s›n›fland›rmak ve ürünün zarars›z oldu¤unun ispat›n› sat›- c›ya b›rakmak kolayl›¤›n› tercih etmifllerdir. (Dipnot 2). Bu veriler elde edilirken yap›lan deneylerde, fare ve tavflanlara a¤›zdan bor verildi¤i hiç önemsenmemifltir. Hâlbuki insanlar›n bor minerallerine maruz kalma flekli, genelde solunum ve deri solunumu yoluyla olmakta.

Bu yolla insanlar›n ölümler ile karfl›- laflt›¤›n› veya üremesinde azalma oldu¤unu gösteren hiçbir bilimsel veri de yok. Yani insanlar bor minerallerini ekmeklerine kat›k yap›p yememektedir. Hayvanlar›n bor minerallerini yemek için özel bir gayret gösterdiklerini gören de yok. Olaya tarafs›z bir gözle bakmak için, Rio Tinto’nun ABD California’daki bor madeninde çal›flan iflçileri üzerinde yap›lan araflt›rmalar bile dikkate al›nmam›flt›r. Tabir uygunsa, kurt kuzuyu yemeye karar vermifltir. Suyu kimin buland›rd›¤›n›n da çok k›ymeti yoktur.

Su, temiz de olsa, kirli de olsa “bulan›k” oldu¤u yönündeki karar belli merciler taraf›ndan verilmifl, iflin sadece resmi k⤛tlar›n› tamamlama süreci bafllat›lm›flt›r. Bu arada, 22 Kas›m 2004 tarihinde yay›nlanan, Uzman Bilirkifliler Komisyon Çal›flma Grubu’nun (Commission Working Group of Specialized Experts in the fields of Reprotoxicity) toplant› özet tutana¤›nda, borik asit ve boratlar›n üremede zehirli maddeler kapsam›nda s›n›fland›r›lmas›n›n teklif edilmifltir. Bu s›n›fland›rmalar›n çeflitleri ve hangi bor minerallerini kapsad›¤› Mineraller ve kategorileri: Borik asit, susuz borik asit, diboron trioksit, borik oksit, disodyum tetraborat, disodyum tuzlar› (tetraboron disodyum heptaoksit nitrat, ortoborik asit, sodyum tuzlar›), disodyum tetraborat dekahidrat, boraks dekahidrat, disodyum tetraborat pentahidrat, boraks pentahidrat Repr. Cat. 2; R60-61 olarak, Sodyum perborat ise Repr. Cat. 3; R62 olarak s›n›fland›r›lacakt›r

. l Bu karar uyguland›¤›nda Türkiye’nin ky›plar› ne olur? Bütün bu olumsuz çal›flmalar, maalesef 2008 y›l› sonlar›nda, özellikle Türkiye’nin ihraç etti¤i bor ürünleri aleyhine sonuçlanm›flt›r. Buna göre, AB ülkeleri, borik asit ve boratlar›n yüzde 0,5 ve üzerinde kullan›ld›¤› cam, boya, kozmetik, elyafl› oyuncaklar, seramik ve benzeri endüstri dallar›, kulland›klar› bor miktarlar›n›, belirtilen seviyenin alt›nda tutabilmek için, azaltma¤a mecbur kalacaklard›r.

Benzer flekilde yüzde befl üzerinde bor ürünleri kullanan deterjan sektörü de, kulland›klar› miktar› belirtilen seviyenin alt›na çekmek mecburiyetinde kalacakt›r. Bu düzeni kurgulayanlar kendi sanayilerinin ihtiyaç duydu¤u bor mineralleri yerine kullan›labilecek maddeleri de çoktan haz›rlam›fl ve birçok konuda araflt›rmalar›n› tamamlam›fllard›r. Bu çal›flmalar devam ederken ABD sermayeli Owens Corning firmas› Adwantex adl› bir ürünü gelifltirip, cam sanayinde kullan›lan bor ürünlerine alternatif oluflturmufltur.

Bu piyasan›n, bor ürünlerinin yüzde 12-15 kadar›n› tüketti¤i düflünülürse, ne gibi bir kayb›n oluflabilece¤i rahatl›kla hesap edilebilir. Benzer flekilde, bor ürünlerinin yüzde 10-13 kadar›n› tüketen seramik sanayinin, fosfat gibi cam yap›c› maddelere do¤ru yöneldi¤i görülmüfltür. Bor ürünlerinin yüzde 30-35 civar›nda bir k›sm›n› tüketen fiberglas sanayinin, uzun zincirli karbon bilefliklerine kaymas› da an meselesidir. Ülkemiz için daha da önemlisi, tek rakibimiz Rio Tinto’nun, bor ürünlerinin yaklafl›k yüzde 15-18 kadar›n› tüketen ve deterjan sanayinde kullan›lan perborat yerine perkarbonat kullan›lma haz›rl›klar›n› tamamlanm›fl olmas›d›r. Bu ise, kendi aleyhimize yapt›¤›m›z güzelliklerden(!) birisidir.

• odalar-borsalar-birliği
• Maden-savaşları
• yeraltı-zenginlikler
• prof.Dr.Doğan-AYDAL