BİTLİS’E ÖZGÜ HARİK (GELENEKSEL AYAKKABI)

 SON USTASI HAYDAR YILMAZ

Bitlis ve Doğu Güneydoğu'ya özgü bir ayakkabı olarak giyilen geleneksel bir kültürün son takipçisi Haydar YILMAZ ile Harik ve zanaatı üzerine sohbet ettik.

Evet Kıymetli Üstad! Haydar ustamız Kimdir? Kendinizi bize tanıtır mısınız?

 Aslen batmanlıyım ama doğma büyüme Bitlisliyim 40 yaşındayım, lise mezunuyum, evli ve iki çocuk babasıyım. Bitlis’e özgü Geleneksel Ayakkabı olan Harik Ustasıyım.

Harik'in Aşamalarını Takip ettikten sonra sohbetimize devam edecez.

HARİK'İN TANIMI :

Harik; Bitlis iline özgü tamamen el işi olan yörenin geçmiş yıllarda kullandığı ayakkabı çeşididir. Harik, altı kendir ipinden örülen “ Alt Taban” üst kısmı ise keçi kılından hazırlanmış iplerle örülen “Üst Örgü” nün birbirine dikilmesiyle oluşan ayakkabıdır. Tabii olması, ayağı yaz aylarında serin kış aylarında sıcak tutması, romatizma rahatsızlığının tedavisinde yardımcı olması, taşlı arazide yürümeyi kolaylaştırması vb. nedenlerle aranan bu el sanatı günümüzde daha çok folklorik ve hediyelik (süs) gibi alanlarda kullanılmaktadır.

Tamamıyla örme tekniği kullanılarak yapılan hariğin kendir, keçi kılı ve yün iplik olmak üzere üç hammaddesi vardır. Yöreye özgü olup bir başka bölgede görülmeyen bu el sanatının yapımı özel beceri ve maharet istemektedir. Bir çift hariğin üretilmesi için en az 4-5 gün gibi bir zaman süreci gerekmektedir.

HARİK YAPIM AŞAMALARI

1-KENDİRİ AYIKLAYARAK EKLER HALİNDE AYIRMAK (EK AYRIMI):

Ham haldeki kendir bağı düğümü çözüldükten sonra silkelenerek gevşetilir ve içindeki yabancı maddeler ile tozların dışarı atımı sağlanır. Daha sonra yapılacak dikişe uygun gelecek şekilde (yan dikiş ipi iç dikiş ipine nazaran biraz daha kalın yapılır) belli tutamlarda tek tek ayırılarak, yerden yüksek bir şekildeki şerit üzreine yan yana sıralanır. Bu ayırma işlemi yapılırken kendirin içindeki yabancı maddelerin ayıklanmasına itina gösterilir. Normal bir ip yapabilmek için kendirin uzunluğuna göre ayırılacak ek sayısı 8 ile 17 şeklinde farklılık göstermektedir.

2-KENDİR EKLERİNİ İP HALİNE DÖNÜŞTÜRMEK (İP YAPIMI) :

Şerit üzerine belli kalınlıkta ve düzenli bir şekilde sıralanan kendir ekleri Kirman benzeri bir araçla (El Makinesi) çevirme yöntemi kullanılarak tek kat halinde uzatılır. İpe başlanırken ve bitirilirken ipin iğneden geçebilmesi için kendirin en ince yerinden çevirme işlemini yapmak gerekmektedir. İlk ekten sonra uzama işlemi tamamlanana kadar kendir ekleri inceldikçe yeni kendir ekleri eklenir. Kendir bağının uzunluğuna göre 8 ile 17 arasında ek kullanılarak tek kat halinde çevirilen ip uzadıkça el makinesi üzerine sarılır ve bu şekilde yaklaşık olarak 6-7 metre uzatılır. 6-7 metre uzatılan tek katlı ip son işlem olarak ikiye katlanarak uzatılır ve el ile çevirildikten sonra astar bezle silinerek ip yapımı tamamlanır.

3-TABAN KALIBINI YAPMAK (KALIP YAPIMI) :

Keçi kılı veya kendir artıkları ayıklanarak temizlenir ve elyaf kıvamını alıncaya dek iyice gevşetilir. Daha sonra ayak tabanı şekli be numarası standardındaki tahta kalıplara uygun olarak belli tutamlar alınır ve leğen içerisinde sıcak su ile ıslatılarak tahta kalıplar içerisine yerleşecek şekilde sabun kullanılarak keçeleşinceye kadar ovulur. Bu işlem kalıbın çift yönüne uygulanır. Tam keçeleşen ve şekil alan kalıplar tahta kalıplar içerisinden çıkarılır, suyu süzülerek kurutulmaya bırakılır.

4- TABAN KALIBINI KURUTMAK (KALIP KURUTMA) :

Taban kalıbının kurutulması yaz ayları güneş altında, kış ayları ısıtıcı kullanılarak gerçekleşir. Kurutma işlemi yapılırken kalıbın her iki yönünü belli kuruluğa geldikçe 3-5 kez çevirmek gerekir. Nemli bir kalıba dikim işleminin yapılması imkansız denecek kadar zor olduğu için kalıbın her iki yönünün tamamıyla kurumasına itina gösterilir.

5-TABAN KALIBINI BEZLENDİRMEK (KALIP BEZLENDİRME) :

Kurutulan kalıplar astar bez üzerine bırakılarak tüm etrafı yaklaşık olarak 1 cm fazlalık payı bırakılarak çizilir ve daha sonra bu astar bez çift kay olacak şekilde kesilir. Kesilen astar bezler kalıbın çift yönüne bırakılarak önce baş ve topuk kısınları, sonra yan kısımları çözgü ipiyle tek kat olarak yarımşar cm aralık bırakılar ve kalıbın çift yönüne uygulanarak tüm etrafı dönülecek şekilde dikilir. Kalıp iç dikimi tamamlandıktan sonra kenarlarda kalan fazlalık payı kesilir ve çözgü ipi ile yorgan iğnesi kullanılarak çift kat olarak kalıbın tüm yanı dönülecek şekilde ilente dikimiyle yan dikişi tamamlanır. Son olarak yine iki kat kullanılan çözgü ipiyle kalıbın iç kısmı 2 şer cm aralıklarla 3 sıra dönülerek kalıp tamamlanır.

6-TABAN İÇ ÖRGÜ ÇALIŞMASINI YAPMAK (İÇ DİKİŞ) :

Kendir ipleri çuvaldız iğneyle bezlendirilmiş kalıbın orta kısmından başlanarak belli aralık ve belli dönüş şekilleriyle kalıbın bütünü doldurulmak kaydıyla dikilerek taban iç dikiş yapılır. İç dikiş kalıp üzerinde topuk kısmının 5 cm yukarısından başlanılarak baş kısmın 5 cm aşağısından dönülerek çift yönlü olarak dikilir. Dikişlerin bir cm’yi geçmemesine ve son derece gergin bir şekilde atılmasına azami dikkat edilir. Dikişlerin rahat ve gergin şekilde atılması için bağdaş kurarak oturmak ve her dikişi önce diz kullanılarak daha sonra bir önce atılmış olan dikişi iyice sıkarak son dikişi atmak gerekmektedir.

7-TABAN YAN ÖRGÜ ÇALIŞMASINI YAPMAK (YAN DİKİŞ) :

İç dikişi bitirilen tabanın kenar fazlalıkları iki tekin birbirine eşin gelecek şekilde kesimi yapılır. Yan kısımları çuvaldız iğne ve kendir ipiyle ilk etapta tabanın alt kısmından başlanılarak üste doğru çapraz dikiş atılarak ikinci etapta çapraz dikişin arasından düz dikiş atılarak, üst ve yan bölümlerine iki ayrı şekil gelecek biçimde tüm kenarların baştan sona dönülmesiyle yan dikiş tamamlanır. Yan dikiş yapılırken her iki tekin birbirine olan uyumu çok önemlidir ve defalarca ölçüm yapılarak yan dikiş dikilmesi gerekir..

8-TABAN ÜST ÖRGÜ ÇALIŞMASINI YAPMAK (ÜST ÖRGÜNÜN HAZIRLANMASI):

Taban üst örgü çalışması, tamamlanan harik tabanına uygun ölçüde, keçi kılı ipiyle beş şiş yöntemi kullanılarak patik şeklinde desensiz düz yapılarak tamamlanır. Taban iç örgü çalışması keçi kılı gibi sert ve doğal bir iplikten bir çifti 3-4 günde tamamlanarak yapıldığı için, patiği yapan her insan yapamamaktadır. Genellikle önceden belirlenen ve işinde uzman bayanlar tarafından üst örgüler yapılmaktadır.

9-ÜST VE ALT ÖRGÜLERİ BİRLEŞTİRMEK (BİRLEŞTİRME) :

Hazırlanan üst örgüler alt tabana en doğru şekilde gelecek biçimde ayarlanır ve ilente dikişiyle dikilir. İlente dikişi normal dikiş atılmadan önce çözgü ipi ve yorgan iğnesiyle atılan idare dikişidir. İlente dikişiyle tutturulan üst örgülerin iç kısmından tabanın yan dikiş bölümüne tüm etrafı dönülecek şekilde çuvaldız iğne kullanılarak kendir ipiyle dikilir. Dikişler iç kısımdan 2 cm dış kısımdan yarım cm olarak dikilmelidir. Üst örgüler tabana dikildikten sonra ilente dikişleri sökülür.

10-BAĞCIK ÖRMEK VE DİKMEK :

Üst örgü yapılırken kullanılan keçi kılı ipi ve yöresel nakışlar dikilirken kullanılan yün ipler belli uzunlukta kesilir (1-1,5 Metre). Kesilen bu ipler ikiye katlanarak saç örgüsü veya çift örgü gibi örgü teknikleri kullanılıp bitirilinceye kadar örülerek bağcıklar hazırlanılır. Hazırlanan bağcıkların uç kısımlarına püsküllendirme yapıldıktan sonra püsküller birbirine denk gelecek şekilde ikiye katlanarak üst örgünün topuk kısmına uygun renkte yün iple yorgan iğnesi kullanılarak dikilir.

11-YÖRESEL NAKIŞLARIN İŞLENMESİNİ YAPMAK (NAKIŞLAMA) :

Alt taban ve üst örgüsü birleştirilerek hazırlanan hariğin üst örgü bölümünün ön (burun) ve yan (ağız) kısımlarına genellikle mat renkli (kahverengi, bordo, koyu yeşil v.s.) yün ipler ve yorgan iğne kullanılarak yöresel nakışlar atılır. Yöresel nakışlar atılırken çoğunlukla harikle özdeşleşmiş olan baklava dilimi, çiçek ve düz nakış gibi desenlerin şablonları çizgi taşıyla çizildikten sonra ayak numarası ebatına göre belirlenecek dikişler yorgan iğne kullanılarak dikilir.

12-ÜRÜN KALIPLAMAK (KALIPLAMA) :

Tüm dikim işlemleri bitirilen hariklerin üst örgü bölümünün iç kısımları kağıt, astar bez veya kendir doldurularak kalıplanır ve su ile iyice ıslatılır. Su ile ıslatılmasının sebebi kendir ve keçi kılı malzemelerinin su değdiği zaman şişme yapıp en düzenli şekilde kalıba girmesidir. En az üç gün kurutulmaya bırakılan harikler en uygun şekli aldıktan sonra artık kullanıma hazırdır.

Eğitim Durumunuz Nedir?

İlk ve Orta öğrenimimi Bitlis Merkez Sekiz Ağustos Mahallesi’nde bulunan 8 Ağustos İlk Öğretim Okulu’nda tamamladıktan sonra 1994 yılında Bitlis Lisesi’ne kaydoldum ve 1997 Haziranında bu okuldan mezun oldum.

Bu zor ve meşakati zanaate nasıl başladınız

Lise bitimine yakın zamanlarda İl Kültür Müdürlüğü’nde yeni açılacak olan Harik Kursu ilgimi çekti, ustası olan Abdulbaki PÜRMÜSLÜ ile zaten tanışıyorduk, onun da ısrarı üzerine arkadaşlarımla birlikte Harik Kursu’na yazıldık. O Dönemler İl Kültür Müdürlüğü Mahallebaşı’nda İl Halk Kütüphanesi içinde ve daha Kültür Bakanlığı ile Turizm Bakanlığı birleştirilmemiş. El becerim vardı, mesleği çabuk kavradım. Kursa yazılan 10’un üstünde arkadaşım kimi yapmak istemedi, kimi yapamadı bir tek benle çocukluk arkadaşım Serkan KURTULGU üretimi yapabilecek seviyede yetiştik. 

Harik üretimini nerede yapıyursunuz?

Bitlis İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü bünyesinde Harik atölyem var, halen çalışmalarıma burada devam etmekteyim. ştı. Dedi bunu askeri hastanede yapılan tetkikler neticesinde öğrendim ve harik mesleğini bıraktım. Siz de isterseniz bırakırsınız, isterseniz devam edersiniz. Böylelikle mesleği devam ettirme sorumluluğu b

Bunca zahmetli ve Cefalı bir meslek hakkında ne dersiniz?

Yıl 1998 bu sanatın içinde tek başıma kalakaldım. Derken kurs zamanı geldi ve ilk kursumu açtım. Kursiyer bulamıyordum, kardeşim Ahmet’i ve birkaç arkadaşımı zar zor ikna ettim, onlarla kursa başladım. Birkaçı bıraktı, bir kaçına öğrettim ama öğrenenler de daha sonra bıraktılar.

Bunun en önemli nedeni hariğin çok zor bir meslek olması, bir haftaya yakın sürede olağanüstü gayretle sadece bir tane üretilebilmesi ve zorluklarla imal edilen bu ayakkabının satılamamasıydı. İleriki yıllarda açılan bütün kurslarda bu sıkıntı değişmedi. Harik genellikle erkeklerin icra ettiği bir sanat olmasına rağmen ben kadınlara da bu sanatı öğrettim. Tabi ki onlar da devam ettirmediler. Hiçbirini haksız görmüyorum çünkü teknolojinin bu kadar geliştiği ve günden güne kendini yenilediği bu çağda, ayakkabı olmadan önce yöre halkının kendi imkanları ile imal edip giydiği, ayakkabının kullanımının yaygınlaşması ile birlikte kullanımından vazgeçildiği ve zamanla da unutulan garibim hariğin ne kadar rağbet görme, ayakta durma şansı vardı ki. Zaten üretimi de Bitlis Yöresi Halk Oyunları Ekiplerinin verdikleri siparişler doğrultusunda kısıtlı yapılmaktaydı. Bir yıl boyunca tek bir sipariş alamadığım günlerim oldu ama kopamadım harikten.

Harik Bitlis Dışında hangi illerde var?

Harik, sadece Bitlis iline ait bir ayakkabıdır.  Benzerlerini Van ve Doğu Güneydoğuda bir çok ilde olduğunu duydum.

Yöre halkı ayakkabı olmadan önce yüzyıllar boyu hariği kullanmışlardır. Ayakkabı kullanımının başlaması ve yaygınlaşması ile birlikte yavaş yavaş harik kullanımı azalmış ve nitekim 1960’lardan sonra kullanımı neredeyse yok diyecek seviyeye varmıştır. Sonraki yıllarda da tamamen unutulmuştur.

 

Unutulmaya Yüz tutmuş bu Meslek için ne dersiniz?

Ömrümün yarısından fazlasını adadığım mesleğimde neler yaptım, yok olmaya yüz tutan bu sanata neleri kattım biraz da buna değinmek istiyorum.

1998 ten bu yana 20’nin üzerinde kurs açtım, bu kurslarda en az 80’nin üzerinde insana harik sanatını öğrettim ki bunlar içinde kadın kursiyerlerim bile oldu. 2013’e kadar Harik Kursu yılda sade bir defa iki-iki buçuk aylığına Kültür Müdürlüğü’nde açılabiliyordu. Çünkü Milli Eğitim Bakanlığı Hayat Boyu Öğrenme Programında modülü olmadığı için halk Eğitimi Merkezinde kurs açılamıyordu.

2013 yılında “Bitlis Yöresi Harik Yapımı” modülü ile kendi modülümü hazırladım –ismini anmadan edemeyeceğim- sağ olsun Bakanlıkta görevli Güneş Hanımın ilgisi ve desteği ile bu modülü Hayat Boyu Öğrenme Programı sistemine ekledik. Bu çok değerli bir gelişmeydi. Çünkü Bitlis adının da bulunduğu Harik modülü (Kurs Bitirme Belgesi olan herkesçe) bu isimle Türkiye’nin her yerinde açılabilirdi. Burada da kursiyer oldukça yılda 3-4 belki daha fazla kurs açılma şansı doğuyordu. Her şeyi geçtim, Hayat Boyu Öğrenme Programı gibi binlerce kurs modülünün bulunduğu, bütün Milli eğitim müdürlükleri ve Halk Eğitim Müdürlüklerinin de bağlı oldukları bu büyük programda Bitlis adının geçmesi bile il adına muhteşem bir kazanç.

Harik'i Tanıtıcı ne tür çalışmalar yapılıyor, Yahut yaptınız?

Yerel Ulusal Basında, Belgesellerde, Programlarda, Canlı Yayınlarda yüzlerce kez çıktım ve hariği anlattım. Festival, Fuar, Tanıtım organizasyonlarında her daim bulundum, ilimi ve ilimin bu kültürünü yüz binlerce insana tanıttım. Bakanlar ve Üst Düzey Bürokratlara harikler hediye ettim ve bu kültürle tanıştırdım. Atölyemde yıllarca satsam da satmasam da hep harik ürettim ve bu sanatı 1997 den bugüne taşıdım.

Eminim ki o yıllarda ya da sonraki yıllarda bırakmış olsaydım şimdi Harik diye bir kültür bugüne gelmeyecekti, Tıpkı Kalaycılık, Semercilik, Kilimcilik vs. gibi. Bunlar da Bitlis’in maalesef bugüne gelemeyen el sanatları, birer kültürü.

.. Haydar YILMAZ Harik Ustası

• Harik-ustasi
• Bitlis-yöresi
• Yılmaz-Erdoğan
• haydar-yılmaz