Fuat Sezgin’in Ardından Bıraktıkları Fuat Sezgin Hoca Ardında Güzel Bir Örneklik ve İlmi Miras Bıraktı

Geçtiğimiz yıl 94 yaşında bir ‘âlim’in ciddiyetini yansıtan samimi bir çehre ile ahirete uğurladığımız Fuat Sezgin hoca, boş konuşmaktan hazzetmeyen, yılı 365 gün yaşayan bir azim ve irade insanı olmuştur. Hedefe ulaşmada engel tanımama, en zor dil engellerini bile inanılmaz bir hız ve suhûletle aşma en dikkat çeken özellikleri arasındadır.

Abdulkadir Macit yazdı. 94 yaşında bir ‘âlim’in ciddiyetini yansıtan samimi bir çehre ile ahirete uğurladığımız Fuat Sezgin hoca, boş konuşmaktan hazzetmeyen, yılı 365 gün yaşayan bir azim ve irade insanı olmuştur. Hedefe ulaşmada engel tanımama, en zor dil engellerini bile inanılmaz bir hız ve suhûletle aşma en dikkat çeken özellikleri arasındadır.

Fuat Sezgin hoca tarihin tozlu arşivlerinde saklanmış kendine ait değerleri; diğer bir ifadeyle oryantalist Alman hocası tarafından kulağına fısıldanan gizli hazineyi ortaya çıkarmaya ömrünü adamıştır. Bu gayreti ve ortaya koyduğu eserleri ile de ardından gelenlere çok güzel bir örneklik taşımış ve onlara büyük bir emanet bırakmıştır. İnançlı ve mütevekkil 1960 darbesi sonrasında 147’ler arasında üniversiteden atılması kadere teslimiyetini arttırır.

Almanya'ya İslam Bilimler Tarihi'ni yazmak için gider. Orada hayatını umumi bir plan çerçevesinde idame etmek ister fakat orada da aksamalarla karşılaşır. Bu aksamalardan rahatsız olmaması gerektiğine karar verir. Bu inanç başarılarına çok büyük tesir eder. Frankfurt Üniversitesi’ne misafir hoca olarak altı aylığına çağrıldığını söyleyen Willy Hartner’e bu inancını şöyle anlatır: “Ben hayatımı daima planladım. Liseyi şu zamanda bitireceğim diye planladım. Üniversiteyi şu zamanda bitireceğim diye de…

Şu yaşta doçent olacağım, dedim ve bütün bunlarda muvaffak oldum. Baktım her şeyde muvaffak oluyorum. Bende bir şımarma başladı. Ondan sonra bir askeri darbe geldi. Bir balığın üzerine atılan ağ gibi ben de o ağın içinde kaldım. O zaman baktım ki, beşer olarak benim irademin bir sınırı varmış. İşte ben o olaydan sonra şuna karar verdim. Hayatımda eğer altı haftalık bir geleceğim garanti edilse, yani o kadar yaşayabilecek kadar maddi imkânım varsa, yedinci haftayı düşünmeyeceğim. Onun için önümde iki ay daha var. Para da biriktirdim.

Onları düşünmüyorum.” Konuşmanın ardından ateist olan Willy Hartner ona gıpta ile bakar, sonra ayağa kalkar, sarılır ve şunu itiraf eder: “Ben ateistim, Allah’a inanmıyorum. Fakat bu kadar inanan bir insana ne kadar gıpta ediyorum.” Gençlere tavsiyesi züht oldu; dünya nimetlerinden feragat edebilmek… Fuat Sezgin hoca, ihlaslı bir tekke müridini andıran sade hayatı ile tam bir ilim müridi konumundadır. Her türlü alayiş ve lüksten uzak çalışma bürosu ise onun âdeta tekkesi hükmündedir. Sezgin Hoca az konuşmak ve az uyumanın yanına az yemeyi de eklemiş ender şahsiyetlerden birisidir. Kuveyt Üniversitesi’nde verdiği mülakat sonrasında gençlerin tavsiye talebi üzerine onlara şunları söyler: “Gerçek bir züht. Yani dünyanın nimetlerinden feragat edebilmek! Ben belki daha iyi şartlarda yaşayabilirdim, ama otuz yıldan beri evimden çıkarken çantama sadece küçük bir ekmek parçası koyarak gidiyorum enstitüme.

Enstitüme geldiğimde dolabımdan ufak bir peynir parçası veya bir yağsız reçel çıkarır, onunla öğle yemeğimi hallederim. Yani on dakikayı geçmiyor benim öğle yemeğim. İkincisi ise ‘sabrun cemil’… Tatlı sabır…” Riyad’da televizyoncuların aynı talebi karşısında da “Allah korkusu”nu, “Allah’ın bütün hareketlerimizi kontrol altında tuttuğunu bilme şuurunu tavsiye ederim.

Bir de masa başında oturmanızı ve okumanızı tavsiye ederim. Ancak bunu yaparken de aklınız Oxford Caddesi’nde, Champs-Elysees veyahut Kahire’nin Süleyman Paşa Caddesinde dolaşmakta olmasın! Aklınızla, bedeninizle masanın başında oturup okumanızı tavsiye ederim” der.

Ayrıca zülfüyare dokunarak Müslümanların bugün hayatlarını gezmekle geçirdiğini üzülerek ve onlara kızarak söylüyor ve “Oysa onların okumaları, düşünmeleri ve düşünüp fikirlerini geliştirmeleri gerekmektedir. Biraz feragat etmeyi bilmek lazım” demektedir. 6 ayda Arapçayı su gibi öğrendi Ritter’in ‘Kendi alanımda bir kralım fakat veliahdımı buldum ve bu veliahd tahtımı tehdit ediyor’ sözleriyle anlattığı Sezgin hocanın, usta araştırmacılığı, dünyaca tanınmış yazarlığı, sayısız eserin ve ilimler tarihinin yazarı olması gibi sıfatları onu anlatmamıza yetmemektedir.

Şu olay onun azim ve çalışkanlığının âşikâr bir numûnesidir: 1942’de Almanlar Bulgaristan’ı işgal edince Türkiye’yi de istila edecekleri korkusuyla nisan ayında okullar, üniversiteler tatile girer. Ritter’den ‘Arapça öğren’ uyarısını alan Sezgin, bu durumu fırsat bilip 6 ay eve kapanır ve günde 17 saat çalışarak babasından kalan 30 ciltlik Taberi Tefsiri’ni okur. Başlangıçta anlamayıp Kur’an tercümeleriyle karşılaştırsa da 6. ayın sonunda Arapça’yı Türkçe gibi okur ve anlar hale gelir. Çalışmaya sadece yakındaki camide ezan okununca mola verir. Sonbaharda okullar açılır. İlk seminerde Ritter Sezgin’in önüne Gazzali’nin İhya’sını koyar. Sezgin ise hiç güçlük çekmeden su gibi okur bu eseri. Ritter’den diğer profesörlerin önünde "Hayatımda bir dili bu kadar hızlı ilerleten kişi görmedim" övgüsünü alır.

Talebesinin başarısı Ritter’i de mutlu eder. Ardından yazma eserler üzerinde çalışmaya başlarlar. Bugün Süryanice, Arapça, Farsça, Latince ve İbranice gibi araştırdığı bilim dalındaki eserlerin orijinallerini okuyabilen Sezgin, övünmek olur diye bu konudan söz etmese de yakınları onun 27 dili çok iyi bildiğini söylemektedir. Yaklaşık 70 küsur yıl günde 17 saat çalışan Sezgin hoca, adeta bir çalışkanlık abidesi olarak karşımızda durmaktaydı. Zamana hassasiyetli Ritter’in ikinci seminere üç dakika geciktiğinde “Üç dakika geciktiniz, bu bir daha tekerrür etmemelidir” uyarısının ardından Fuat Sezgin hoca, hayatı boyunca randevularına gecikmeme prensibine azami dikkat eder.

Şu sözü bunun kat’î ispatı hükmündedir: “Hayatımda üç randevuma yetişemediğimin sıkıntısını hala çekerim.” Günümüzde alabildiğince israf edilen vaktin ne kadar değerli olduğunu da şu sözlerle anlatıyor: “Kitapları yazarken bazen yoruluyor ve biraz dinlenmek istiyorum. Fakat o an “Vakit geçiyor vakit! Kendine nasıl zaman tanıyabilirsin!” şeklinde kendime kızarım. Daha sonra hemen dinlenmeyi bırakıp kendimi yazmaya zorlarım. Benim çalışma yılım 365 gündür. Haftam 7 gündür. Ben cumartesi ve Pazar günü bile sabah 07.30’da enstitüdeyim.” “Kendimi vatanımdan hiç ayrı düşünmedim” Almanya Cumhurbaşkanı Johannes Rau ona bizzat vatandaşlık teklifi yapar. Ama o ülkesinden uzaklaştırılmış ve sahip çıkılmamış olmasına rağmen bunu kabul etmez. Red cevabı karşısında şaşıran ve “Niçin?” diye soran Cumhurbaşkanı Rau’ya verdiği cevap ve bu cevabı anlatırken gözlerinden süzülen gözyaşları onun vatan aşkını ortaya koymaktadır: “Ben kendimi vatanımdan hiç ayrı düşünmedim. Ben ne yaptımsa hepsini milletim için yaptım.” Almanya'nın iltifatlara ve ödüllere boğduğu bu serazât bilim adamı, kendisine verilmek istenen Hessen kültür ödülünü asil bir gerekçe ve vakur bir duruşla reddeder.

Ödül heyetinin hayret dolu bakışları arasında gerekçe olarak; Gazze katliamında İsrail yanlısı açıklamalarıyla tepki çeken, Alman Yahudileri Birliği Başkanı Salomon Korn'la birlikte aynı ödülü alamayacağını, siyaset anlayışının ve kültür yapısının buna müsaade etmediğini söyleyen Fuat hoca, Almanları şoka sokar. Batı uygarlık ve biliminin temeli aradaki İslam bilimi atlanarak Yunanlılara izafe ediliyor

Fuat Sezgin’e göre dünya bilimler tarihi yeniden yazılmalıdır. Çünkü yanlış yazılmıştır. Avrupalılar; Sicilya ve Endülüs’te tercüme edilen İslam bilginlerinin eserlerini kaynak göstermeden intihal etmişlerdir. Bu yüzden bugün Batı uygarlık ve biliminin temeli aradaki İslam bilimi atlanarak ondan önceki yüksek medeniyet olan Yunanlılara izafe edilmektedir. Hâlbuki Yunanlılar ile Avrupa bilimi arasındaki dönemde bilimde diğer medeniyetlerle kıyaslandığında en hızlı şekilde bilimsel ilerleme dönemi mevcut ve bu İslam dünyasına aittir.

Müslümanlar dünya sahnesine çıktıkları ilk on yıldan itibaren diğer medeniyetlerde görülmedik bir hızla bilimsel gelişmelere katkıda bulundu. Bugün bilinenin aksine çoğu modern bilimin kuruluşu bundan yüz, iki yüzyıl öncesine değil, 9 ile 16. yüzyıllarda yaşamış İslam bilginlerine dayanıyor. Portekizlilere mâl edilen modern denizcilik bilimi için Sezgin, "Yüzde yüz İslam bilginlerine ait. Bundan hiç şüpheniz olmasın. Modern denizcilik İslam dünyasının bir malı. İslam dünyasının bir başarısı" demektedir. “Avrupa medeniyeti, aslında İslam medeniyetinin çocuğudur” Fuat Sezgin hocaya göre de bilimler sıçramalar yapmamakta, esasında yavaş yavaş tekâmül etmektedir.

Bugün biz, 21. yüzyılın başında bütün insanlığın geliştirdiği bu bilimler manzumesinde maalesef Müslümanların 800 yıllık yaratıcılık merhalesinin bilimler tarihindeki yerini bulamıyoruz. Kendisi de bu eksiklik sebebiyle büyük bir hasretle “Bunu nasıl değiştirebiliriz?” sorusuna cevaplar aramaktaydı: “Ben, 68 yılımı bu sahayı araştırmaya verdim. Milletler için zaman, bir insanın ömründen ibaret değildir. Her medeniyet kendinden öncekilerin devamıdır. Bugünkü Avrupa medeniyeti de İslam medeniyetinin muayyen bir devirden sonra, başka iktisadi ve jeopolitik şartlar altında ortaya çıkan devamından ibarettir.

Avrupa medeniyeti, İslam medeniyetinin çocuğudur. Birçok Avrupalı aydının bunu kabullendiğini memnuniyetle görebiliyorum; ama büyük çoğunluk hâlâ bu hususta bir şey bilmiyor. Kendilerine bazı misaller verdiğinizde bunu dehşetle karşılıyor, inanamıyor.” Gerilemenin sebebi din değildir Fuat Sezgin hoca, Müslümanların şaşalı ve muhteşem asırlarının ardından yaşadıkları gerilemenin sebebinin İslam dini olmadığını şu sözlerle vuzuha kavuşturmuştur: “Müslüman dünyasındaki gerilemeye İslam’ın sebep olduğu iddiası doğrulansaydı 60 yılı bulan araştırmalarımda bu gerçeği kabul etmek zorunda kalırdım.

Gerileyişin sebebi din değildir. Başka tarihî sebepler var. Müslümanlar, 8-16. yüzyıllar arasında tüm ilim dallarında önemli buluşlara sahiptir. Papazlar, Müslüman âlimlerin kitaplarını Latinceye tercüme ederek bilimsel gelişmenin ilk adımlarını atıyordu. Avrupa’da başka okuma yazma bilen yok gibiydi. Bu arada Batı, bilimini sanıldığının aksine din adamlarına borçlu.

Avrupalılar; Sicilya ve Endülüs’te tercüme edilen İslam bilginlerinin eserlerini kaynak göstermeden intihal ediyorlardı.” “Biz bu kadar üstünmüşüz” deyip sonra da bir kenara oturmak doğru değil Fuat Sezgin hocaya göre Müslümanlar birkaç asırdır bir aşağılık kompleksi içinde yaşamaktadır. Ancak bu durum karşısında yapılması gereken temel şey, müthiş bir şekilde gelişen ve 800 yıl insan akıl tarihinde büyük bir rol oynayan bir medeniyetin mensubu olan insanların, bütün bunların nasıl olduğunu düşünmesi ve bu medeniyeti geliştiren insan tiplerini tanımasıdır. Fakat yanlış biçimde üstünlük duygusuna da kapılmamak gerekmektedir. Sadece “biz bu kadar üstünmüşüz” deyip sonra da bir kenara oturmak doğru değildir. Aksine Müslümanlar Biruni’yi, İbni Sina’yı, Cabir İbn-i Hayyan’ı, İbnü’l-Heysem’i tanımalıdır. Ona göre Müslümanlar bunları araştırdığında bir insanın tek başına neler yapabileceğini, insanın yaratıcılığını göreceklerdir. Bu çalışmalar -ilk olarak- öncelikle Türklerin ve genel olarak Müslümanların, mensubu oldukları medeniyetin ne kadar yüksek olduğunu görmelerini sağlayacaktır. Sonra bu eserlerin görücülerinin de çoğalmasıyla Müslümanlardaki aşağılık duygusu ve Avrupa medeniyetinin yanlış algılanması ortadan kalkacaktır. Nihayetinde Müslümanların içinden, daha ziyade Türkiye’den birçok çalışkan, üretken insan çıkacaktır.

Binaenaleyh Avrupalılar nasıl 10. yüzyıldan 16. yüzyıla, hatta 17. ve 18. yüzyıla kadar İslam bilimlerinden buldukları bütün müspet bilimleri, pozitif unsurları aldılarsa, bu üretken insanlar hiç korkmadan bugün Avrupalıların ulaştıkları bizde olmayan bütün unsurları, bütün buluşları almak için bir yarış içerine girmelidir. Ona göre Japonlar biz Müslümanlar kadar bilimsel geçmişe sahip değillerken müthiş şeyler yaptıkları halde Müslümanlar hala yerlerinde saymaktadır.

Pratisyen tarihçi! Prof. Sabri Orman’ın mükemmel tespitiyle Fuat Sezgin hoca aynı zamanda örneği çok nadir görülen ‘pratisyen tarihçi’ idi. Emekli olmasına rağmen yıllarca direktörlüğünü ve çalışmalarını yürüttüğü enstitüye bağlı müzede, tarih kitaplarındaki bilgilerin kitlelere ulaşması için bu bilgilere görsellik kazandırmıştı. Kaybolmuş, örneği kalmamış eserleri, aletleri yeniden vücuda getirmişti.

Müzede bilimsel araç gereçlerin, yazılı kaynaklara dayanarak yapılan örnekleri sergilenmektedir. 800’ü aşkın icadın birebir modellerinin sergilendiği müze dünyada bir ilktir ve hâlâ benzeri yoktur. Böyle olmasına rağmen Fuat Sezgin “Burada sergilenen icatlar kitaplarda yer alan icatların yüzde biri bile değil” diyerek çalışmanın sınırlarını da açıklığa kavuşturmuştu. Gazeteci olmasına rağmen bu sahada yaptığı çalışmalarla dikkat çeken Reiner Hermann da, yazma eserlerin bilim adamlarına hitap ettiğini belirterek “İslam medeniyet tarihini anlaşılır hâle getirmek için Müslümanlara bu müzeden daha güzel bir hediye veremezsiniz. Onlara uygarlıklarının 800 yıl sürdüğünü, görkemli olduğunu, utanılacak bir şey olmadığını başka bir şekilde gösteremezsiniz.” diyor.

Rabbim mekânını cennet etsin

ROF. DR. FUAT SEZGİN

24 Ekim 1924’te Bitlis’te doğdu. 1943-1951 yılları arasında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Enstitüsü’nde İslami bilimler ve Oryantalizm alanında öncü bir yere sahip olan Alman oryantalist Hellmut Ritter (1892 - 1971)’in yanında öğrenim gördü. Hocasının, bilimlerin temelinin İslam bilimlerine dayandığını söylemesiyle bu alana yöneldi.

1954'te Arap Dili ve Edebiyatı bölümünde Buhari’nin Kaynakları adlı doçentlik tezini tamamladı. Bu teziyle o, hadis kaynağı olarak İslam kültüründe önemli bir yere sahip olan Buhari (810-870)’nin, biraraya getirdiği hadislerde biline geldiğinin aksine sözlü kaynaklara değil İslam’ın erken dönemine, hatta 7. yüzyıla kadar geri giden yazılı kaynaklara dayandığı tezini ortaya attı. Bu tez Avrupa merkezli orientalist çevrelerde hala tartışılmaktadır.

1954 yılında İslam Araştırmaları Enstitüsü’nde doçent oldu. Burada Zeki Velidi Togan ile çalıştı. 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sırasında üniversiteden uzaklaştırılan ve 147’likler olarak bilinen akademisyenler arasındaydı. 1961 yılında Almanya’ya giden Fuat Sezgin Frankfurt Üniversitesi'nde önce misafir doçent olarak dersler verdi. 1965 yılında Frankfurt Üniversitesi’nde profesör oldu. Oradaki bilimsel çalışmalarının ağırlık noktası Arap-İslam kültür çevresinde tabii bilimler tarihi alanı olmuştur ve bu alanda 1965 yılında habilitasyon çalışmasını yapmıştır.

Henüz İstanbul’da iken başladığı 7./14. yüzyıldan itibaren gelişen Arap-İslam edebiyatı tarihi çalışmasına (Geschichte des arabischen Schrifttums) Almanya’da da devam ederek, oryantalistik çalışmaları için kaynak eser haline gelmiş ve hala aşılamamış 17 ciltlik eserinin ilk cildini 1967 son cildini ise 2015 yılında yayınladı.

Geschichte des arabischen Schrifttums İslam’ın ilk döneminde uğraşılmış, dini ve tarihi edebiyattan coğrafya ve haritacılığa kadar bütün ana ve yan bilim dallarını konu edinmektedir.

Prof. Sezgin Suudi Arabistan Kral Faysal Vakfı’nın İslami bilimler ödülünü 1978 yılında ilk alan kişidir. Bu ve başka desteklerle Sezgin, 1982 yılında J.W.Goethe Üniversitesi’ne bağlı Arap-İslam Bilimleri Tarihi Enstitüsü’nü ve 1983’de buranın müzesini kurdu, direktörlüğünü yürüttü.

Enstitüye bağlı olarak kurduğu müzede Sezgin, İslam kültür çevresinde Müslüman bilginler tarafından yapılmış aletlerin ve bilimsel araç ve gereçlerin yazılı kaynaklara dayanarak yaptırdığı numunelerini sergilemektedir. Müzede bulunan objeleri tanıtmak ve İslam kültür çevresindeki bilimsel gelişmeyi göstermek için hazırladığı Wissenschaft und Technik im Islam isimli kataloğu 2003 yılında, Türkçe, Almanca, İngilizce, Fransızca ve Arapça, olarak beş dilde yayınlandı.

Prof. Dr. Fuat Sezgin son olarak, Arap-İslam Bilimleri Enstitüsü için hazırladığı bilimsel araç ve gereçlerin benzerlerini yaptırarak, açılışını 25 Mayıs 2008 tarihinde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın yaptığı İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Müzesi'nin açılmasına önayak olmuştur.

Prof. Dr. Fuat Sezgin meslektaşı Dr. Ursula Sezgin'le evlenmiştir. Kızları Hilal Sezgin, Almanya'da yaşayan bir gazeteci ve yazardır. 30 Haziran 2018 tarihinde vefat eden Prof. Dr. Fuat Sezgin'in kabri Gülhane Parkı içinde kurucusu olduğu İstanbul İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi karşısında yer almaktadır.

Ödülleri Kral Faysal Ödülü (1978)

Frankfurt am Main Goethe Plaketi (1980)

Almanya 1. Derece Federal Hizmet Madalyası (1982) Almanya Üstün Hizmet Madalyası (2001)

İran İslami Bilimler Kitap Ödülü (2004) Hessen Kültür Ödülü [1][2] (2009)

Üyelikleri Arap Dili Akademisi (Kahire) Arap Dili Akademisi (Şam) Fas Kraliyet Akademisi (Rabat) Arap Dili Akademisi (Bağdat)

TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi) şeref üyeliği

Yayınları

60 yılı aşkın bir süredir bilim tarihi çalışmalarını yürütmekte olan Prof Dr. Fuat Sezgin’in başyapıtı olan Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS) isimli 13 ciltlik eserinin işlediği konular şunlardır:

Cilt 1, Leiden 1967: Kur’an bilimleri, hadis, tarih, fıkıh, kelam ve tasavvuf. (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 2, Leiden 1975: Edebiyat / Şiir (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 3, Leiden 1970: Tıp, Farmakoloji, Zooloji, Veterinerlik (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 4, Leiden 1971: Simya, Kimya, Botanik, Ziraat (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 5, Leiden 1974: Matematik (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 6, Leiden 1978: Astronomi (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 7, Leiden 1979: Astroloji, Meteoroloji ve ilgili bilimler (yaklaşık 430/1038 yılına kadar) Cilt 8, Leiden 1982: Leksikografi (yaklaşık 430/1038 yılına kadar)

Cilt 9, Leiden 1984: Gramer (yaklaşık 430/1038 yılına kadar) Cilt 10, Frankfurt 2000: İslam’da matematiksel coğrafya ve haritacılık ve bu bilimlerin Avrupa’da devamı

Cilt 11, Frankfurt 2000: İslam’da matematiksel coğrafya ve haritacılık ve bu bilimlerin Avrupa’da devamı

Cilt 12, Frankfurt 2000: İslam’da matematiksel coğrafya ve haritacılık ve bu bilimlerin Avrupa’da devamı, haritalar,

1984 yılından beri yayınlanmakta olan Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften isimli dergi,

 Fuat Sezgin’in İslam bilimler tarihinde eşsiz bir yere sahip olan bir diğer çalışması ise Coğrafya, Avrupalı seyyahların Seyahatnameleri, Matematik ve Astronomi, Tıp, Felsefe, Müzik, Numizmatik, Tarih yazımcılığı ve bilimler tasnifi ve diğer konularda yazılmış orijinal eserlerin tıpkıbasımlarını ve bu konuda araştırmalar yapmış olan batılı bilim adamlarının çalışmalarının yeniden basımlarını içeren seriler halinde 1300 cilt civarındaki yayınları,

Enstitü Müzesi’nin objelerinin tanıtımını ve İslam kültür çevresindeki bilimsel geliştirmeyi göstermek için hazırladığı Wissenschaft und Technik im Islam (İslam’da Bilim ve Teknik) adlı katalog çalışması

• fuat-sezgin
• Boğaziçi-Üniversitesi-Çevre-Bilimleri-öğretim-üyesi
• bitlis
• Islâm-bilimi
• Gulhane
• iranda-deprem
• Almmanya
• Hilal-sezgin
• Erzurum-atatürk-üniversitesi
• yaşam
• Emevi-camii
• Oryantalist